بازخوانی واقعه عاشورا در گفتگو با دکتر سید حسن علم الهدایی دانشیار دانشگاه فردوسی

باردیگر محرم از راه رسید و کوی و محلات سیاه پوش شد و تکایا و حسینیه ها آماده برگزاری مراسم عزاداری شده اند. دوباره سخنرانی ها و ذکر مصایب امام حسین (ع) و به راه افتادن دسته های عزاداری و سینه زنی و این عاشورا هم خواهد آمد و چون دیگر عاشوراها می گذرد، بدون آنکه دریابیم چرا گفته اند «کل یوم عاشورا» و چرا گفته اند عاشورا یک مکتب است. چرا با اینکه اغلب ما ارادت خاصی به امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) داریم اما تحت تأثیر این مکتب عظیم قرار نمی گیریم و تجلی آن را در زندگی مان نمی بینیم؟ شاید نکاتی در پدیده عاشورا پنهان است که ما جوان ها آن را نمی دانیم و به همین دلیل است که بهره ای از آن نمی گیریم. تنها آنچه از عاشورا به یادمان می آید،بغضی است که با شنیدن ذکرمصیبت امام و یارانش در گلویمان می شکند. شاید امام قصد و رمزی در عاشورا برای ما در نظر گرفته است که اگر آن رمز را بدانیم بتوانیم مشکلات مان را بگشاییم و از صندوقچه شادی های زندگی به ثروت عظیم انسانیت و محبت خداوند دست پیدا کنیم. در جستجوی این رموز پنهان گفتگویی ترتیب دادیم با دکتر سید حسن علم الهدایی که می خوانید.
• آقای دکتر! بیش از 10 قرن از عاشورا می گذرد ولی داغ آن همچون زخم تازه ای سینه سوز است، البته همه اینها منحصر به چند روز و هفته است. ردپایی از آن را در طول سال نمی بینیم. از این محرم ها چیزی نمی آموزیم که در طول سال به یادمان بماند. چرا؟ آیا واقعاً تنها دلیل زنده ماندن عاشورا شدت سختی هایی است که بر امام و خانواده اش وارد شده است؟
خیر.من معتقدم عاشورا یک واقعه تاریخی گذرا و منفعل نیست بلکه پدیده ای چند بعدی و پویاست ک برای امت اسلامی به خصوص شیعیان،یک سرمایه اجتماعی محسوب می شود منتها برای اینکه بررسی کنیم چه اثر و پیامی در عاشورا هست که روی همه ابعاد سلامتی ما به خصوص سلامت معنوی مان تأثیر می گذارد باید با رویکردی متفاوت آن را تحلیل کنیم. این واقعه پر از جنبه های مختلف آگاهی بخش است. مباحث اخلاقی،انسان شناسی، اجتماعی وحتی خیرخواهانه در نقطه اوج خود در عاشورا وجود دارد. درست است که عاشورا آموزه های عاطفی و تراژیک هم دارد که آنها هم در اوج خود وجود دارند اما نباید از این همه پیام،فقط به اینها اکتفا کرد. از یاد نبریم که هم جنبه های مثبت و ارزش های متعالی انسانی و هم ذلت و خواری انسان ها در اوج خود،رو به روی هم قرار گرفته اند. تقابل جهل در برابر کمال آگاهی،خمیرمایه نوعی معرفت و ایمان الهی، عاشورا را پدید آورد. ما می توانیم از سلامت معنوی و آزادی های معنوی که در پیام عاشورا وجود دارد استفاده کنیم و به تعبیر استاد مطهری رسالت انبیا در همین آزادی معنوی نهفته است. ما با شرکت در مجالس عزاداری حسینی و شنیدن آنچه گذشته است با روح این مکتب، یعنی مکتب عاشورا و اندیشه های امام حسین(ع) رابطه برقرار می کنیم چون معتقدیم که عاشورا روح دارد و این روح همیشه زنده است. قصد ما ایجاد نوعی ارتباط معنایی و دقیق است که بتواند در زندگی به ما آرامش بدهد زیرا زندگی سراسر معناست و اگر انسان بتواند این معانی را بشناسد، در همه جنبه های زندگی موفق خواهد شد. پیام های پیدا و پنهان فراوانی در پدیده عاشورا وجود دارد که باید با چشم و قلب باز آنها را دریافت کرد. از آن جمله توحید و خداجویی ناب معنای عشق الهی و عاشق کل شدن در مقابل معنای جهل و جاهلیت است. همچنین مقابله حق و باطل،مسؤولیت پذیری انسان در برابرخداوند، انسان های دیگر و جامعه ای که در آن زندگی می کند، امید به آینده و پیروزی، بازیچه شدن دین در دست جاهلان و دنیاپرستان و بسیاری معانی مترادف و متضادی که در صحرای کربلا،میان دو قطب امام و یارانش و لشکرعظیم یزدیان و جاهلان وجود داشت. واقعاً معانی مختلف این واقعه در قالب کلام نمی گنجد و در گذر این همه سال، هنوز هم برای ترجمه و بیان این معانی ضعف هایی داریم.
• از میان تمام آنچه شما اشاره کردید،تنها چیزی که از دهه محرم و ذکر مصیبت امام حسین(ع) بیشتر به چشم می آید، جنبه های تراژدیک و مظلومیت امام (ع) و یارانش است.
بله، متأسفانه اگر ما به معنای واقعی و حقیقت عاشورا پی نبریم و از پیام های عاشورا غفلت کنیم،فقط به بخش تراژدیک موضوع که البته آن هم درجای خود بسیار شدید بوده است، توجه می شود و مردم را به سمتی هدایت می کنیم که متأسفانه در بعضی از منبرها و عزاداری ها با غفلت از این همه پیام، آنها به یاد غم و غصه هایشان می افتند و به دلیل این سختی ها که شامل زندگی خودشان هم می شود،گریه می کنند. نباید هدف ما از صحبت در مورد پدیده عظیم عاشورا فقط به ذکر مصیبت و گریاندن مردم خلاصه شود. اگر این اتفاق بیفتد، خصوصاً برای نسل جوان، این سؤال پیش می آید که چرا برای این واقعه عزاداری می کنیم. گاهی هم فقط با ایجاد ظاهر و سر و صدا راه انداختن با صدای طبل و سنج و حفظ ظواهر کار و افتادن در ورطه چشم و هم چشمی بین تکایا، از حقیقت دور می شوند، درحالی که به تعبیر استاد مطهری«گریه کردن بر شهید، مشارکت در حماسه شهید است» و ما می توانیم با بیان حقایق پنهان نهفته در عاشورا، کمک کنیم تا مردم با حقیقت و معنای واقعی قیام عاشورا نیز آشنا شوند. حتی نمازخواندن که از اولین واجبات ما است یک صورت ظاهر و یک باطن و روح دارد. خیلی ها ممکن است نسبت به نمازخواندن شرطی شوند و فقط عادت به ادای آن بکنند و از توجه به روح آن دور شوند. وقتی که به روح و معنای یک حقیقت توجه نشود، اثرگذاری آن به مرور زمان از بین می رود. به عقیده من توده مردم در چگونگی برگزاری مراسم محرم و اجرای آن مقصر نیستند بلکه متولیان برگزاری این مراسم هستند که باید مسیر درست را به مردم نشان دهند. کسانی که در سینما و تلویزیون برنامه سازی می کنند،نویسندگان و متفکران باید مسیر درست را به مردم نشان دهند. اگر این هدایت ها و انتقال پیام ها درست انجام نشود، عزاداری ها و مراسم محرم دچار انحراف از مسیر اصلی خواهد شد و این بر حقیقت پدیده عاشورا تأثیر می گذارد.
• لطفاً شما به عنوان یک استاد دانشگاه و محقق امروز از طریق این رسانه قسمتی از این پیام ها را به مردم انتقال دهید.
اگر بخواهیم به پیام های ماندگار و مؤثر واقعه عاشورا توجه کنیم،باید به سخنان و صحبت های خود امام(ع) در برابر دشمنان،یاران و خانواده اش دقت کنیم. همچنین باید پیام های بازماندگان واقعه عاشورا مثل حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) را هم به دقت بررسی کنیم. به عقیده من پیام های بسیارماندنی و کاربردی در این سخنان نهفته است که راه درست زندگی را به مردم آموزش داده است.